Johan Gaientaan (1821-1881) was een Amsterdamse ‘draaideurcrimineel’ die tijdens zijn leven meerdere keren met politie en justitie in aanraking is gekomen. Hij is verschillende keren veroordeeld en hij heeft in verschillende gevangenissen gezeten.
“De Moord op de Weduwe” – Het levensverhaal van Johan Gaientaan
Luister hier aan het audioverhaal, klik op “play”: het driehoekje
Toen Johan stierf zat hij een levenslange gevangenisstraf uit. Hij had in 1879 een vrouw vermoord. Maar jaren ervóór had hij een andere vrouw ernstig verwond, daar kreeg hij toen tien jaar gevangenisstraf voor. Ook had hij een man doodgeslagen met een klomp. In zijn leven bracht Johan drie mensenlevens in gevaar: de levenslange gevangenisstraf van Johan deed de discussie weer oplaaien of de doodstraf, die in 1870 was afgeschaft, weer moest worden ingevoerd of niet. Na de afschaffing van de doodstraf kreeg je hooguit levenslang.
Johan had vaak bedreigingen geuit en veel mensen vonden hem agressief. Zo zou hij, vlak voor de moord, tegen het slachtoffer dat de deur van haar kamer dichthield om zich tegen Johan te beschermen, hebben gezegd “Hou die deur maar dicht, ik hak je kop d’r toch wel af!” En: “Ik snij je open als een kabeljauw!” Zulke uitspraken deed hij vaker. Aan het begin van zijn criminele carrière kreeg hij de straf ‘het zwaaien der zwaard’: een symbolische straf die veel leek op de doodstraf.
Straffen in de 19e eeuw
In de 19e eeuw werden verschillende straffen gegeven. Van geldboetes en gevangenisstraffen tot lijfstraffen als brandmerken (afgeschaft in 1854) en geseling. De laatste persoon die de doodstraf kreeg in Nederland in vredestijd was Johannes Nathan in 1860. Daarna werd de doodstraf niet meer opgelegd en werd in 1870 afgeschaft. Voor oorlogstijd bleef de straf nog wel bestaan, (Militair Strafwetboek of ‘Mil. Swb.’) zo werden na de Tweede Wereldoorlog nog veroordeelden voor een vuurpeloton geëxecuteerd.
Johan en de doodstraf
In een krantenartikel neemt de auteur het verhaal van Johan die een vrouw stak, als voorbeeld waarom hij de doodstraf verdient. Er worden twee redenen gegeven waarom een levenslange gevangenisstraf niet voldoende is: “Onze eerste grond is: omdat bijna zeker over eenigen tijd gratie kan worden gewacht, somtijds na gehuichelde (=onechte, gefakete) beterschap, en de jeugdige misdadiger dan (…) de maatschappij op nieuw kan belagen.” Johan had al langere tijd diefstallen gepleegd. Ook zou hij Marijtje in het logement na zijn arrestatie met de dood hebben bedreigd. Deze twee zaken neemt de auteur mee in zijn betoog. “Onze tweede grond is, dat niemand tegen ontsnapping waarborgen kan, en geen toezigt onverpoosd en onverslapt (…) kan worden uitgeoefend, zoodat het gevaar te dreigender wordt, naarmate de verbittering grooter is geweest, en het aantal dier gevangene zware misdadigers toeneemt.” De onbekende auteur vindt de doodstraf een voorwaarde voor een gezonde maatschappij, dat op komt voor zichzelf: “De strijd tegen de doodstraf in allen gevalle en onvoorwaardelijk beschouwen wij (…) als eene ziekelijke aandoening van het maatschappelijk leven (…).”
Tijdlijn doodstraf in Nederland
Huizen en gevangenissen in de 19e eeuw
Alina Dijk is conservator van het Gevangenismuseum in Veenhuizen. Zij legt uit dat er verschillende ‘Huizen’ waren voor veroordeelden en verdachten. De verschillen op een rij: “Huizen van Bewaring waren bestemd voor de opname van personen die wegens overtredingen tot gevangenisstraf waren veroordeeld, van passanten met een tijdelijke verblijfplaats, van gegijzelden, van personen die waren veroordeeld tot gevangenisstraf van maximaal één maand en ten slotte van personen die op verzoek en op kosten van familie wegens verkwisting of wangedrag waren opgesloten. Daarnaast waren er ‘Huizen van Arrest’. Deze waren bestemd voor de opname van verdachten en veroordeelden voor een misdaad tot gevangenisstraf van maximaal zes maanden. Als laatste de ‘Huizen van Justitie.’ Deze waren onder andere voor de opname van verdachten die in hoger beroep waren gegaan.” Huizen van Arrest bestonden tussen 1821 en 1886. “Een ‘Huis van Correctie’ was voor personen die veroordeeld waren wegens wanbedrijven met straffen tussen de vier en zes maanden.”
Daarnaast waren er verschillende soorten gevangenissen. Alina Dijk: “Een strafgevangenis was voor burgers en militairen die veroordeeld waren, ‘bijzondere strafgevangenissen’ waren voor een bredere groep. Denk aan personen jonger dan achttien of ouder dan zestig, voor zieken, veroordeeld tot een gevangenisstraf maar die hun detentie niet in eenzaamheid mochten ondergaan. Ook degenen die veroordeeld waren tot straffen van meer dan vijf jaar konden in deze inrichtingen worden opgenomen.”
De doodstraf en de discussie
Anno 2018 is de doodstraf nog altijd verboden (Art. 144 Wb Sr) en zijn veruit de meeste politieke partijen tegen de straf. Alleen de SGP niet, de partij ziet bij ‘ernstige levensdelicten het opleggen van de doodstraf door een wettige overheid een legitieme straf’. Er zijn geen actuele cijfers bekend over de mening. Ook in het buitenland zijn er langzaam steeds minder landen die de doodstraf te uitvoer brengen. Volgens Amnesty International is het aantal sinds 1997 wereldwijd verminderd. Vorige maand nog werd de straf in de staat Washington afgeschaft. En de EU heeft als voorwaarde tot toetreding gesteld dat de doodstraf niet wordt opgelegd. (Art. 2 lid 2). Maar hoeveel executies er wereldwijd precies plaatsvinden, is niet geheel bekend: er zijn minder landen, maar meer doodvonissen.
De doodstraf: de toekomst?
Toch gaan er, ook in Nederland, stemmen op de straf weer in te voeren. Er worden her en der in de media argumenten gegeven vóór de straf. Er zijn geen actuele cijfers bekend over de landelijke visie op herinvoering, maar aan het einde van de vorige eeuw leek een kleine meerderheid van de Nederlandse bevolking vóór de doodstraf. Daarnaast vinden sommigen een levenslange gevangenisstraf een ‘doodvonnis op termijn’, een uitgestelde executie dus. Kortom, de discussie vóór of tegen de doodstraf en pro- of anti-levenslang, zal nog heel lang kunnen duren.
Veranderde wereld
De wereld van Johan Gaientaan is in de loop van de tijd drastisch veranderd. Van het Duvelshoek is niets meer over. De beroemde bioscoop Tuschinski is er verrezen, daarvoor moesten de kleine vervallen huisjes in Duvelshoek plaatsmaken. De Rozengracht is nu een drukke doorgaande weg. Enkele jaren na het overlijden van Johan is de gracht gedempt. Toen lag de Botermarkt er nog, nu ligt het Rembrandtplein er. Blokhuispoort is geen gevangenis meer, al staan de gebouwen er nog wel. De wereld waarin Johan leefde is flink veranderd. Maar de discussie rondom de doodstraf is, wereldwijd, nog altijd springlevend.
=====================================
Veel dank aan allen die aan deze special meewerkten:
- Sylvia Beers
- Michel Dillerop
- Henk en Els Dekkers
- Yvonne Lelyveld
- Loek van den Wijngaard
- Koen Kleijn
- Tresoar Leeuwarden
- Stadsarchief Amsterdam
- Noord-Hollands Archief
- Alina Dijk (conservator van Gevangenismuseum)
- Dough Maxwell
