Van een gerechtelijke dwaling spreekt men als na een onherroepelijke veroordeling duidelijk wordt dat de veroordeling onterecht is geweest. De Hilversumse showbizz-moord uit 1981, de Rotterdamse carnavalsmoord, de Puttense moordzaak uit 1994, en wat recenter, de Schiedammer parkmoord uit 2000 zijn enkele voorbeelden van Nederlandse gerechtelijke dwalingen. Maar ook al vroeg in de 20e eeuw zijn er voorbeelden van te vinden. Zo werden in 1926 de timmerman Chris Klunder en uitvoerder Jan Theunissen tot 15 jaar cel veroordeeld voor de moord op een stationschef, nadat twee mensen een valse verklaring hadden afgelegd onder hoge druk van de politie. Klunder en Theunissen werden uiteindelijk vrijgesproken. De moord is nooit opgelost. Ook in België zijn dergelijke voorbeelden geweest. Wellicht de meest bekende uit de eerste helft van de 20e eeuw is de zaak Clementine Lyssens. Een terugblik.
Clementine Cécilia Lyssens was getrouwd met Frans Teugels. Ze woonden met hun zes kinderen in Steendorp, een gehucht aan de Schelde onder de rook van Sint Niklaas, net onder Antwerpen. Teugels was volgens zijn vrouw een lieve, hardwerkende man en hun twintigjarig huwelijk was harmonieus. Frans Teugels was, zoals velen in de omgeving, steenbakker van beroep. Op een dag in juli 1927 trok hij samen met zijn collega Dominique Maes op om hout te zagen voor een afdakje. Tijdens een korte pauze rustte Frans even uit. Hij pakte zijn kruik met koffie dat zijn vrouw die ochtend had klaargemaakt.
Een uur later voelde Frans zich niet lekker. Omdat hij dacht dat het van de koffie kwam goot hij het kruikje leeg. Hij vulde het met water, dronk dat op en ging weer aan het werk. In de middag kwam hij weer thuis, maar voelde zich nog steeds ziek. Hij lunchte niet, nam wat bier en ging weer terug naar de steenbakkerij. Ook de volgende dag, zondag 10 juli, voelde Frans zich ziek. Hij en zijn vrouw zouden die dag naar de kermis gaan, maar omdat Frans zich ziek bleef voelen keerden ze vroegtijdig terug naar huis. Frans ging terug naar bed.
De volgende dag kwam de huisdokter naar Frans kijken. Maar deze maakte zich weinig zorgen; Frans had geen koorts en zag er ‘normaal’ uit. De dagen erna bleef Frans ziek, zwol een beetje op, en had pijn aan de buik. Volgens de huisdokter leed Frans aan nierfalen. Op maandag 18 juli overleed Frans Teugels. De volgende dag al werd hij begraven op het kerkhof van Steendorp.
Alexandrina, een buurvrouw, werd snel na het overlijden op de hoogte gebracht. Ze vond de reactie van Clementine nogal mat, alsof de dood van haar man haar weinig kon schelen. En al snel deed het verhaal de ronde dat Clementine haar man had omgebracht met arceen. Ze zou verliefd zijn op een oom van Frans, waarmee ze wilde samenleven. Zo ging het verhaal. Clementine ontkende alle aantijgingen ten stelligste.
De wetsdokter, in België is dat een arts die medisch onderzoek doet voor wetshandhaving, was Felix Daels. Hij had een grote reputatie als arts en werd in 1911 buitengewoon hoogleraar aan de Rijksuniversiteit van Gent. Daels was onder studenten zeer populair; hij hield vaak innemende, goed geformuleerde en vlammende speeches waarin hij de universiteit en haar studenten prees. Volgens hem had Clementine haar man gedood door arsenicum door de koffie te roeren. Ook al werd dat ontkend door Clementine, de lijkschouwer en de huisdokter. Daels zou na de dood van Frans zijn organen onderzoeken en kwam tot deze keiharde conclusie. Tijdens de rechtszaak vroeg de voorzitter onomwonden aan Daels of er geen twijfels bestaan dat Teugels vergiftigd werd door het innmemen van arseen. Daels antwoordde:
“Er bestaat niet de minste twijfel dat het slachtoffer arseen heeft ingenomen en dat twee dagen voor zijn dood hem nog een dosis werd toegediend”
Felix Daels, deskundige
Het feit dat Frans Teugels uitsluitend door zijn vrouw werd verzorgd en de bevindingen van professor Daels bezegelde het lot van de verdachte, Clementine Lyssens. En waarom werd Frans al zó snel na zijn overlijden al begraven? En volgens buurvrouw Alexandrina kon de dood van haar echtgenoot Clementine weinig schelen. Inmiddels had het dorp zich tegen Clementine gekeerd en werd ze ‘De Gifmengster van Steendorp’ genoemd. Het Hof veroordeelde Clementine Lyssens tot twintig jaar dwangarbeid, eeuwigdurende ontzegging van haar burgerrechten en ze moest de proceskosten betalen, bijna 5.000 Belgische francs.
Vanuit de gevangenis in Gent deed Clementine verwoede pogingen de wereld te overtuigen van haar onschuld. Ze stuurde brieven naar de advocaten met kritische vragen over de uitspraak. Ze had immers geen enkele reden haar man te doden. Tijdens het onderzoek, voorafgaand aan de uitspraak, bleek dat er geen sprake was van een relatie tussen haar en de oom van haar man. Maar het was allemaal tevergeefs, de uitspraak bleef definitief.
Felix Daels, de ongenaakbare en hooggewaardeerde professor met een onberispelijke staat van dienst, was inmiddels ook werkzaam voor het Belgische Ministerie van Binnenlandse Zaken en Volksgezondheid voor de expertise van eetwaren. Onder zijn leiding werden vlees- en andere eetwaren op voedselveiligheid gecontroleerd. In de zomer van 1929 ontdekte een collega van Daels dat een vleesmonster niet was onderzocht, terwijl het volgens Daels sulfaat bevatte, waarna een slager veroordeeld werd. Ook bleek dat Daels wel vaker testen niet uitvoerde, maar er wel rapporten over schreef. Ook werden contra-expertises uitgevoerd met totaal tegenstrijdige uitkomsten. Het aanzien van Felix Daels begon scheuren te vertonen.
In een onderzoek naar de werkwijze van Felix Daels worden een aantal vragen gesteld die Daels nimmer beantwoordt. In het rapport wordt de vraag gesteld waarom de ingewanden van Frans Teugels in één bokaal werden bewaard. Vreemd is ook dat de rapporten van Daels alleen uitwijzen dat er doses gif worden gevonden, maar niet hoe die testen zijn gedaan. Ten derde zijn de gevonden doses zó hoog dat het slachtoffer veel sneller de dood zou moeten vinden dan in werkelijkheid is gebeurd.
Op 23 mei 1932, bijna zes jaar na de dood van haar man, kwam Clementine Lyssens voorlopig vrij. Later emigreerde ze naar de Verenigde Staten maar kwam weer terug naar België. De rechter ging in haar zaak totaal voorbij aan het feit dat Frans’ dochter Rosa, op de dag dat haar vader ziek werd tijdens het werk, van dezelfde pot koffie had gedronken. Door het gebrek aan kennis van chemie bij de rechter, stelde hij geen kritische vragen over de lijkschouwing waar geen sporen van arseen werden gevonden. En professor Daels haalde met zijn autoriteit en kennis elke twijfel over de schuld van Clementine bij de jury weg. Ook bij de huisdokter, die aan het begin van de ziekte van Frans geen vergiftiging vond, maar nierfalen. Tijdens de rechtszaak zei hij dat hij deze diagnose onder voorbehoud had gesteld. Maar na de dood van Frans begon hij aan zijn eigen diagnose te twijfelen. Nadat hij van de bevindingen van Daels op de hoogte werd gesteld, raakte hij steeds meer overtuigd van vergiftiging met arseen. Hoe zou hij kunnen twijfelen aan de kennis, de kunde en uitgebreide onderzoeken van de zeer gerespecteerde professor?
Maar er begon nóg een zaak tegen Daels. Hij zou aan het begin van de jaren ‘30 geld hebben verduisterd van de universiteit, van 300.000 Belgische francs. Het kwam Daels op een jaar gevangenisstraf te staan. Voor de zaak van Clementine kreeg hij geen straf, omdat, volgens de rechter “de vervalsing enkel was gebeurd om zijn reputatie niet te schaden en niet met het een boosaardig vooropgesteld planiemand te benadelen.”
Felix Daels overleed in Gent, in 1953. Drie jaar later overleed Clementine in Antwerpen.
